Pogranicze czesko-polskie to region, gdzie historia zaklęta w kamień przemawia do nas poprzez majestatyczne zamki i pałace. Północno-wschodnie Czechy, a szczególnie Hradecki Kraj, kryją architektoniczne perły, które pozostają często poza głównymi szlakami turystycznymi. Kuks, Pecka i Nechanic to miejsca, gdzie czeska historia splata się z wpływami polskimi, austriackimi i pruskimi, tworząc fascynującą mozaikę kulturową. Te trzy obiekty, położone niedaleko granicy z Polską, stanowią doskonały cel jednodniowych wycieczek dla osób przebywających na Dolnym Śląsku lub w Kotlinie Kłodzkiej.
Kuks – barokowa perła na pograniczu
Kompleks Kuks (czyt. Kuks) to jedno z najwybitniejszych dzieł baroku środkowoeuropejskiego, powstałe na przełomie XVII i XVIII wieku. Jego fundatorem był hrabia František Antonín Špork, ekscentryczny arystokrata i mecenas sztuki, który stworzył unikatowe uzdrowisko harmonijnie łączące funkcje lecznicze z duchowymi.
Zafascynowany kulturą zachodnioeuropejską Špork sprowadził do Kuksu najwybitniejszych artystów epoki, w tym genialnego rzeźbiarza Matyáša Bernarda Brauna. To właśnie jemu zawdzięczamy najsłynniejszy element kompleksu – alegoryczne rzeźby Cnót i Przywar, które do dziś zachwycają ekspresją i mistrzostwem wykonania. Dwanaście figur przedstawiających cnoty (m.in. Wiarę, Nadzieję i Sprawiedliwość) oraz dwanaście ukazujących przywary (m.in. Pychę, Rozpacz i Lenistwo) stanowi unikalny w skali europejskiej cykl rzeźbiarski.
Kuks to miejsce, gdzie sztuka służy nie tylko estetyce, ale przede wszystkim duchowej edukacji człowieka – mawiał hrabia Špork, którego wizja łączyła barokową teatralność z głębokim przesłaniem moralnym.
Centralnym punktem kompleksu jest monumentalny szpital dla weteranów wojennych, którego imponująca fasada przypomina bardziej pałac niż przytułek. W jego wnętrzu znajduje się unikatowa barokowa apteka z oryginalnym wyposażeniem, a także kościół Najświętszej Trójcy z bogatą dekoracją malarską i rzeźbiarską.
Szczególną atrakcją Kuksu jest również Lapidarium – kolekcja oryginalnych rzeźb Brauna (te na zewnątrz to kopie) oraz pobliski Betlejem – zespół rzeźb wykutych bezpośrednio w piaskowcowych skałach okolicznego lasu, stanowiący wyjątkowe połączenie sztuki i natury.
Zamek Pecka – strażnica na wzgórzu
Około 30 kilometrów na zachód od Kuksu wznosi się na bazaltowym wzgórzu potężny zamek Pecka. W przeciwieństwie do barokowego Kuksu, Pecka reprezentuje znacznie starszą warstwę historii regionu, sięgającą XIV wieku. Początkowo gotycki zamek obronny został w XVI wieku mistrzowsko przebudowany w stylu renesansowym.
Pecka zyskała szczególne znaczenie w czeskiej historii i kulturze jako ostatnie miejsce zamieszkania Kryštofa Haranta z Polžic – wybitnego czeskiego podróżnika, kompozytora i pisarza epoki renesansu. Harant, który odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej i opisał ją w swoim słynnym dziele, był jedną z 27 ofiar egzekucji przywódców czeskiego powstania antyhabsburskiego na Rynku Staromiejskim w Pradze w 1621 roku.
Zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli, przechodząc z rąk czeskich do niemieckich i z powrotem, co doskonale odzwierciedla skomplikowaną historię pogranicza. Po II wojnie światowej, gdy większość niemieckojęzycznej ludności została wysiedlona z Czechosłowacji, zamek popadł w ruinę. Dopiero w latach 60. XX wieku rozpoczęto jego systematyczną rekonstrukcję, przywracając mu dawną świetność.
Dzisiejsza Pecka oferuje zwiedzającym możliwość poznania życia szlachty od średniowiecza po barok. Szczególnie fascynujące są zachowane elementy systemu obronnego, renesansowe sklepienia oraz ekspozycja poświęcona Kryštofowi Harantowi, pozwalające poczuć ducha minionych epok.
Pałac Hrádek u Nechanic – czeska wersja angielskiego neogotyku
Najmłodszym z opisywanych obiektów jest pałac Hrádek u Nechanic, położony około 10 kilometrów na zachód od Hradca Králové. Ta romantyczna rezydencja, zbudowana w latach 1839-1857, reprezentuje fascynację XIX-wiecznych elit europejskich średniowieczem i architekturą gotycką.
Fundatorem pałacu był hrabia František Arnošt Harrach, przedstawiciel jednego z najbogatszych rodów arystokratycznych monarchii habsburskiej. Harrach, zauroczony angielską architekturą, zatrudnił wiedeńskiego architekta Karla Fischera, który stworzył projekt inspirowany zamkami nad Loarą oraz angielskimi rezydencjami w stylu gotyku Tudorów.
Nechanic to doskonały przykład zjawiska historyzmu w architekturze – nurtu, który czerpał inspiracje z przeszłości, ale wykorzystywał nowoczesne materiały i rozwiązania techniczne. Pałac został wyposażony w centralne ogrzewanie, bieżącą wodę i inne udogodnienia, które mistrzowsko łączyły średniowieczną estetykę z XIX-wiecznym komfortem.
Wnętrza pałacu zachwycają bogactwem wystroju – od neogotyckich komnat reprezentacyjnych, przez bibliotekę z cennymi starodrukami, po prywatne apartamenty rodziny Harrachów. Szczególnie wartościowe są zbiory zabytkowych mebli, obrazów, porcelany i broni myśliwskiej, starannie zgromadzone przez kolejne pokolenia właścicieli.
Otaczający pałac rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim stanowi naturalne dopełnienie romantycznej wizji arystokratycznej rezydencji. Jego projektant, Eduard Petzold, stworzył harmonijną kompozycję łączącą naturalne ukształtowanie terenu z przemyślanym układem drzew, krzewów i malowniczych polan.
Wpływy kulturowe pogranicza w architekturze zamków
Zamki i pałace Hradeckiego Kraju doskonale odzwierciedlają złożoną historię kulturową pogranicza czesko-polsko-niemieckiego. Region ten przez stulecia był miejscem fascynującego przenikania się wpływów słowiańskich i germańskich, katolickich i protestanckich, tworząc unikalną mieszankę stylów i tradycji.
Kuks, Pecka i Nechanic reprezentują trzy różne epoki i style architektoniczne – barok, renesans (na gotyckich fundamentach) oraz neogotyk. Ta różnorodność pozwala prześledzić ewolucję gustów artystycznych czeskiej arystokracji na przestrzeni stuleci, od średniowiecznej surowości po XIX-wieczną wystawność.
Interesującym aspektem jest również ewolucja funkcji tych obiektów – od średniowiecznej fortecy (Pecka), przez barokowe centrum duchowo-uzdrowiskowe (Kuks), po XIX-wieczną rezydencję reprezentacyjno-wypoczynkową (Nechanic). Ta transformacja doskonale odzwierciedla przemiany społeczne i polityczne, jakie zachodziły w Europie Środkowej, gdy rola arystokracji ewoluowała od militarnej do kulturowej i reprezentacyjnej.
Praktyczne informacje dla zwiedzających
Wszystkie trzy obiekty znajdują się w odległości około 30-50 kilometrów od polskiej granicy, co czyni je idealnym celem jednodniowych wycieczek. Najlepszym punktem wypadowym po stronie polskiej jest Kudowa-Zdrój lub Wałbrzych, skąd można wygodnie dotrzeć do każdego z opisywanych miejsc.
Kuks jest otwarty dla zwiedzających od kwietnia do października, z rozszerzonymi godzinami otwarcia w sezonie letnim. Oprócz standardowego zwiedzania z przewodnikiem, warto zaplanować wizytę podczas jednego z licznych wydarzeń kulturalnych, takich jak festiwal barokowy czy barwne inscenizacje historyczne, które przywracają do życia dawną świetność tego miejsca.
Zamek Pecka oferuje zwiedzanie od maja do września. Ze względu na swoje położenie na wzgórzu, wymaga od turystów pewnej kondycji fizycznej. Nagrodą za wspinaczkę są jednak spektakularne widoki na okoliczne pasma górskie oraz możliwość doświadczenia autentycznej atmosfery średniowiecznej warowni.
Pałac Hrádek u Nechanic jest dostępny dla zwiedzających od kwietnia do października. Szczególnie warte polecenia są tematyczne trasy zwiedzania, koncentrujące się na życiu codziennym arystokracji czy bogatych kolekcjach artystycznych rodziny Harrachów, pozwalające lepiej zrozumieć kulturę XIX-wiecznych elit.
Odkrywając te mniej znane czeskie zamki i pałace, turysta z Polski ma szansę nie tylko podziwiać architektoniczne piękno, ale także lepiej zrozumieć wspólne dziedzictwo kulturowe regionu, gdzie przez wieki granice państwowe były płynne, a wpływy kulturowe przenikały się wzajemnie, tworząc fascynującą mozaikę stylów i tradycji. Każdy z tych obiektów opowiada inną historię, ale razem tworzą spójny obraz bogatej i złożonej przeszłości pogranicza, które łączy, a nie dzieli narody Europy Środkowej.